معرفی برخی از صنایع دستی - 5

(9) صنایع دستی چرمی

بطور کلی صنایع دستی چرمی عبارتند از:
1. جلدسازی چرمی سنتی
2. سراجی سنتی
3. سوخت روی چرم
4. معرق چرم
5. نقاشی روی چرم
6. نقش اندازی ضربی روی چرم
7. زین سازی

سراجی سنتی

چرم ماده اي است كه از دباغي پوست خام حيوانات، نظیر گاو، گوسفند، مار و مارمولک ، کروکودیلها و سوسمارها ، کوسه و ... توليد مي¬شود
استفاده از چرم از زمان انسانهاي نخستين رواج داشته است. انسان اوليه، پي برد براي محافظت از پاهاي خود در مقابل سنگ وخار و خاشاك تكه پوستي سخت به دور آن پيچيد ويا هنگامي كه وي پي برد می شود آب را در مشك نگهداري کرد، توانست خود را از رفتن به رودخانه و چشمه به مدت طولاني بی نیاز سازد. سپس به مرور زمان، دانش استفاده از چرم فزوني يافت و قبايل اوليه از چرم،چادر، بستر، زيرانداز، زره، افسار وكفش مي ساختند
امروزه با وجود گذشت قرنها ، هنوز پوست حیوانات در نقش یکی از مواد اساسی برای تهیه لباس ، پوشاک و وسایل دیگر و نیز جنبه‌های تزئینی همانند معرق چرم و نقاشی، سوخت و حکاکی روی چرم ارزش اقتصادی، صنعتی و هنری خود را حفظ کرده است
پوست از نظر شیمیایی پلیمری است از اسیدهای آمینه که آنها را اصطلاحا پروتئین می‌نامند. اسیدهای آمینه از طریق پیوندهای پپتیدی ، براحتی می‌توانند تحت تاثیر میکرو ارگانیسم و عوامل بیرونی دیگر قرار گیرند. در این صورت زنجیر پروتئین گسسته شده و پوست ، کیفیت طبیعی خود را از دست خواهد داد. از اینرو برای جلوگیری از هجوم و نفوذ میکرو ارگانیسمها و عوامل موثر بیرونی در پوست ، باید تغییراتی که تغییر اساسی در ماهیت پوست وارد نکند، بر روی آن بوجود آورد. این عملیات را دباغی پوست گویند.
قبل از دباغی یک سری عملیات جداسازی برای جدا کردن اضافات گوشت،چربی پشم و... بر روی پوست و عمدتا به وسیله آهک انجام می گیرد و در پایان این جدا سازی آهک به وسیله مواد شیمیایی، مانند نمکهای آمونیم ، بی‌سولفیت سدیم ، اسید سولفوریک و ... از بافت پوست به صورت کامل زدوده می شود چرا که وجود آهک در چرم باعث شکنندگی، ایجاد ترک و جلو گیری از رنگ آمیزی درست و دقیق آن می‌شود.
چرم به دو روش دستی و ماشینی دباغی می شود. یک مقایسه کلی بین چرم دستی اصیل و مرغوب و چرم ماشینی، نشان میدهد، که چرم دستی به علت طولانی شدن مدت عمل آوری و استفاده از مازوج و آرد جو در دباغی، نسبت به چرم ماشینی دارای کیفیت بسیار بالاتری است.
مواد مورد استفاده در دباغی به دو دسته گیاهی و شیمیایی تقسیم می شود. چرم هاي دباغي شده گياهي با استفاده از تانين دباغي مي-شوند و عوامل و اجزائ ديگر گياه، پوست درخت و منابع مشابه نيز وجود دارند. اين نوع چرم نرم و رنگ آن قهوه¬اي مي¬باشد، كه شيد رنگي آن به تركيب رنگ پوست و مواد شيميائي استفاده شده بستگي دارد. چرم دباغي¬شده گياهي در آب پايدار نمي¬باشد؛ رنگ خود را از دست مي¬دهد و اگر در رطوبت باقي¬مانده و سپس خشك شود جمع شده، نرمي خود را از دست داده و سخت¬تر مي¬گردد. چرم دباغي شده توسط كرم با استفاده از سولفات كرم و ديگر نمك¬هاي كرم دباغي مي¬شود. چرم بدست آمده از اين روش نه تنها نرم¬تر و انعطاف¬پذير تر از چرم دباغي شده به روش گياهي مي¬باشد بلكه رنگ و شكل خود را نيزدر آب شديداً حفظ مي¬كنند. چرمهاي آلدئيدي که با استفاده از گلوترالدئيد يا اجزائ اكسازوليدين دباغي مي¬شوند نوع دیگری از دباغی شیمیایی می باشند. اين نوع چرم معمولاً بعنوان چرم سفيد و كرم كمرنگ توسط دباغي¬ها توليد مي¬شود. اين دسته مهمترين گروه چرم-هائي هستند كه در آنها از كروم استفاده نمي¬شوند. از دیگر انواع دباغی به روش شیمیایی میتوان به دباغی با نمکهای آهن و آلومینیوم و دباغی با مواد سنتزی را نام برد
مواد رنگی که از آنها برای رنگ آمیزی چرمها استفاده می‌شود، دو دسته‌اند: مواد رنگی معدنی غیر محلول در آب مانند اکسید روی ، کرومات سرب و غیره که قدرت پوشش زیادی دارند و مواد رنگی آلی محلول در آب مانند رنگهای آنیلی ، آنیونی و مواد رنگی نیتروژن دار ، دی‌فنیل آهن و غیره. این رنگها را بر اساس نفوذ در الیاف چرم ، به سه دسته کاتیونی ، آنیونی و مواد رنگی غیر قابل حل در آب تقسیم می‌کنند. برای جلوگیری از سفت و سخت شدن چرم پس از رنگ آمیزی ، باید به آن روغن زد تا بدین طریق نرم و قابل انعطاف شده و مقاوم آن در برابر آب افزایش یابد.

سوخت روی چرم

هنر سوخت روی چرم یعنی کاربرد رنگهای تیره از چرم بر روی بوم مورد نظر و نصب و چسباندن آنها در کنار همدیگر . درحال حاضر ازاستادان پیش کسوت در این هنر چند تن باقی مانده اند. دراین نوع هنر، گاهی از همه تزئینات رایج روی چرم نیز استفاده می شود
هنر سوخت از زمان صفویه درایران وجودداشته است .درآن دوران این هنر روی جلد قرآن وکتابهای نفیس خطی کار می شد. درفاصله انقراض سلسله صفویه تادوره قاجاریه این هنربه بوته فراموشی سپرده شد . وجه تسمیه هنر سوخت را به دو دلیل دانسته اند اول کاربرد رنگهای سوخته یعنی رنگهای غیر شفاف و پخته در هنر سوخت چرم بر خلاف هنر مینیاتور و نقاشی ایرانی ،این امر از مبانی و اصول اصلی هنر سوخت چرم است. دوم به دلیل ایجاد نقوش برجسته بر روی قطعات چرم تیماج که به دو روش ضربی و یا توسط ابزار های گداخته می باشد. ار آنجا که معمولا کتب ، واجد نسخه های متعددی هستند،مگر در موارد استثنائی امکان جلد سازی به شیوه سوخت چرم با ابزار های گداخته وهمچنین خلق آثار پرکار روی آن معمول نبوده و به همین علت جلد سازان بیشتر با تهیه مهرهای فلزی نقش بر جسته مختلف جلد هارا به روش ضربی آماده می کردند . هنر سوخت احتیاج به تسلط و مهارت در چندین رشته متفاوت دارد از جمله صحافی و کاغذ سازی ،چرم سازی، رنگرزی ،طلاکوبی ،خطاطی ،تذهیب ،تشعیرو مینیاتورکه تسلط به هر یک از آنها نیازمند تجارب متفاوت و گوناگون است. یک تابلوسوخت مجموعه هنرهای اصیل ایرانی به همراه ترکیبی ازچندصنعت میباشد وعبارت است ازبرش چرم نازک پوست گوسفند وبه کاربردن آن برای پیاده کردن نقوش وتصاویروطراحی ختائی درحواشی صوروسپس طلا پوش کردن وصحافی وتشعیر وتذهیب آن، به نحوی که یک تابلوی مینیاتوربوسیله الصاق قطعات چرم های بریده شده شکل می گیرد ودرچهارطرف آن اشعاری باهمان چرم ها البته به رنگ سیاه وسفیدکه به شکل حروف درآمده ،سطر بندی شده وبا هم پیوند می خورد. کیفیت یک اثر سوخت به کاربرد مواد اصیل و طبیعی در رنگها ،استفاده از طلای خالص وپرورده شده ونیز استفاده از چرمهای مرغوب ودرست دباغی شده در آن می باشد.همچنین زیبائی واصالت طرح مورد استفاده نکته حائز اهمیت دیگری در این زمینه می باشد.

نقاشی روی چرم

این هنر از جمله زیر مجموعه های هنر چرمی است که برای تزئین قلمدانها، آینه ها ، صنوقها، زیرلیوانیها، جعبه های قرآن، جلدهای کتب نفیس و قرآن و ... استفاده می گردد. شروع این هنر از اوایل دوره قاجاریه مذکور شده است. در اجرای این کار ابتدا سطوح داخلی کار را با روغن مخصوص پوشش میدهند و سپس در صورت نیاز نقش را بر روی کار کپی می نمایند. از آنجائیکه رنگهای مورد استفاده در ترسیم نقوش از نوع رنگهای گواش یا آکوارل (اکرلیک) است و به آسانی با آب پاک میشود و به منظور شفافیت بخشیدن به اثر و ثبوت رنگها روی آن را باروغن مخصوص می پوشانند. روغن کاری معمولاٌ در چند نوبت انجام میشود و هربار با قلم موی نرم ، قشری نازک از روغن که در حقیقت حکم شالان را دارد به تمام سطوح مالیده میشود. این عمل باید در محل سربسته و کاملاٌ دور از گرد و غبار انجام شود تا درحین کار ذرات غبار روی روغن ننشیند. امروزه به جای استفاده از روغنهای سنتی از اسپری های و فیکساتورهای شیمیایی برای ثبوت و عایق کردن رنگها استفاده می گردد. نقوش مورد استفاده در نقاشی روی چرم گل و مرغ، مینیاتور اصولاٌ به سبک نقوش قدیمی به کار گرفته میشود.

زین سازی

(10) نساجي

محصولات گروه نساجی عبارتند از:
1- جاجیم بافی
2- کارت بافی (نوار بافی)
3- برک بافی
4- چاپ باتیک
5- ابریشم بافی
6- چادر شب بافی

جاجیم بافی

جاجیم یکی از قدیمی ترین پارچه های دستباف ایران است که تا سال های نه چندان دور نیز متقاضیان و خواستاران زیادی داشت .مهم ترین ماده ی اولیه مصرفی در تولید جاجیم نخ پشمی الوان می باشد که ممکن است نخ پشمی به صورت رنگ شده از کارخانه خریداری و یا به شیوه ی سنتی در کارگاههای کوچک رنگرزی یا به وسیله ی رنگرزان محلی رنگ شده و مورد استفاده قرار گیرد. به طور کلی باید گفت از نخ پشمی در تار و پود جاجیم استفاده می گردد و تنها نخ پنبه ای در پود نازک آن کار برد دارد. ضمن آنکه برای تولید جاجیم های ابریشمی نیز از نخ ابریشمی در تار و پود نخ پنبه ای در پود نازک استفاده می گردد.
نخ های پشمی یا ابریشمی الوان، همراه با طرح های اصیل و سنتی رایج در مناطق تولید ویژگی خاصی به جاجیم می بخشد و عمده ترین تفاوت جاجیم های تولیدی مناطق مختلف ، طرح های آن است که در هر منطقه، ویژگی ها و خصوصیات خود را داراست. جاجیم معمولاً به صورت نواری به عرض 18 تا 35 س وطولی حدود30 تا 40 و بعضاً تا60بافته شده و براساس کاربردهایی که دارد درقطعات موردنظربریده می شودومورد استفاده قرارمی گیرد.
امروزه از تولید جاجیم برای رو فرشی ، رومبلی، انواع پشتی ، ساک، روکش، اتومبیل و ....استفاده می گردد.

کارت بافی (نوار بافی)

کارت بافی هنری است که از زمان های بسیار قدیم در میان اکثر ملتهایی که پیشینه فرهنگی داشته اند. رواج داشته و برای تزئین لباس دور یقه دامن، کمربند، نوار کلاه، بند زین، اسب و..... استفاده می شده است. قدیمی ترین نوار بافته شده ای که در حال حاضر موجود می باشد. متعلق به زمان دومین سلسله فرامنه در مصر است که با کتان و دیگر الیاف گیاهی بافته شده است. باستان شناسان معتقدند با توجه به این که نقاشی های مربوط به دوره باستان،در تزئین لباسهای افراد به صورت نوارهایی با طرحهای هندسی وجود دارد،مسلم می سازد که نوار بافی در سه هزار سال قبل از میلاد در مصر موسوم بوده است.
هنر کارت بافی در حال حاضر در منطقه کلات نادر خراسان رضوی به صورت بسیار محدود و به صورت انحصاری فعال می باشد.
در هنر کارت بافی6 جزء موثر می باشند که عبارتند از: تارها،نخ پود،قسمتهای بافته شده به وسیله کارت، کارتها،دهانه و ماسوره .
در گذشته جنس کارت از پوست حیوانات و یا چوب انتخاب می شده است اما هم اکنون می توان از انواع تلق های نازک و یا حتی کاغذهای گلاسه استفاده نمود.
نحوه کارت به این شکل است که در کارتها در 4 گوشه سوراخ هایی ایجاد کرده و نخ ها را به شیوه خاصی در ان رد می کنند و چله کشی کار انجام می شودو سپس به وسیله ماسوره که وسیله ای که پود را دور آن می پیچند تا راحتتر بتوان پود را ازمیان فضای ایجاد شده بین تارها ایجاد شده،رد می کنند. در هنر کارت بافی کارتها علاوه بر باز کردن فضایی به منظور گذراندن پود ها از بین تارها عمل تابیدن4نخ تارحول محورخودرا نیز انجام می دهند.
در هنر کارت بافی نخ های تار دارای اهمیت بیشتری نسبت به پودها هستند،زیرا تارها مشخص کننده طرح و نقش هستند و باید الوان انتخاب گردند در حالیکه نخ پود فقط در طرفین لبه ها دیده می شوند لذا رنگی بودن آن ضرورتی ندارد.

برک بافی

برک پارچه ایست بسیار مرغوب که در خراسان یافته می شود .و در گذشته بزرگان از آن جبه و سرداری می دوختند . این پارچه از کرک بز و یا پشم شتر بوده و در نواحی بجستان ، گناباد ، فردوس و بشرویه تولید می شود از لطافت و استحکام خاصی برخوردار است .

چاپ باتیک

چاپ باتیک یا چاپ کلاقی به معنای چاپ مقاوم است و یا به عبارتی به معنای پوشاندن قسمت هایی از سطح پارچه با ماده ای مقاوم که مانع از نفوذ رنگ به پارچه می شود و به این ترتیب نقوش زیبا بر روی پارچه شکل می گیرد . طرح و نقوش در چاپ باتیک در هنر هر منطقه ای نشانگر آداب و رسوم فرهنگ دین و آئین آن منطقه می باشد . پارچه های چاپ شده بسیار زیبا و خیال انگیز است و با همه سادگی که دارد نشانه ای از پایداری یک سنت و یادگاری از پیشنیان ماست که شامل ساخته های هنر ایشان و پشتکار بسیار ستایش برانگیزشان می باشد.
موارد استفاده چاپ باتیک بسیار زیاد است و شامل انواع پرده ها – تابلوها – دیوار کوبها و لباسهای محلی و حتی لباسهای هنری می باشد . که متاسفانه به علت نبود امکانات لازم و شناخت کافی از این هنر – در دست نبودن و کم بودن آثار گذشتگان وجود استادکاران اندک که تنها به صورت سنتی به انجام کار می پردازند باعث شده است این هنر به خوبی شناخته نشوند و در میان عموم مردم رشته ای ناشناخته تلقی گردد و همین امر این هنر را روبه فراموشی کشانده در صورتی که باتیک هنری است که کاربرد های فراوانی در زندگی دارد.

گذری کوتاه به هنر چاپ در قبل و بعد از اسلام

طبق اسناد و مدارک موجود در حدود 2500-1500 ق م ابریشم از چین به ایران راه یافت . ابریشم تنها کالایی بود که صورت ترانزیت از ایران می گذشت و ایرانیان از عمده خریداران و فروشنده آن به ممالک غرب بودند . در آغاز قرن 7 م ابریشم بافی در ایران مورد تاکید است . ابریشم هایی که نقوش آنها معمولا پرکار و شلوغ بود و در بیش از 5 رنگ بافته می شده است . گفتنی است که ساکنان کرانه مازندران از سده 6 ق م با روش چاپ پارچه به وسیله هنری که امروزه باتیک نامیده می شود آشنا بوده و به وسیله آن پارچه های ابریشمین را منقوش می کردند .

تاریخچه باتیک ایران

آنرا کلاغی یا کلاقی می خوانند درپاره های نقاط نیز « قنوز» که معادل آذری ابریشم است تلفظ می شود و وجه تسمیه اش این است که چون در گذشته های دور معمولا قسمتهایی از پارچه را که قرار بود رنگ آمیزی شود به اشکال خاصی گره زده یا می دوختند و سپس مبادرت به رنگرزی می کردند . طبیعتا چون رنگ نمی توانست در قسمت های گره خورده یا دوخته شده نفوذ کند . پس از پایان رنگرزی قسمتهایی که دوخته یا گره زده شده به صورت نگاتیو در می آمد که رنگ را به خود نگرفته است . و باز از آنجایی که معمولا از یک رنگ و بیشتر هم از رنگ سیاه استفاده می شد ، نقاط گره خورده یا دوخته شده به صورت پرکلاغ تداعی گر می شد به همین جهت کلاغی گفته می شد .
در لغت نامه دهخدا آمده است کلاغی که چارقدی ابریشمین که زنان عشایر بر سر کنند ، قسمتی از روسری و جر آن ، دستمال بزرگ ابریشمین که مردان بر کلاه و زنان کرد بر سر روی خود ببندند .
باتیک در حال حاضر علاوه بر ایران ، به صورت هنری ملی در بخشی از کشورهای جنوب و شرق آسیا نیز رواج دارد معمولا صنعتگران از ابزار و ادوات متفاوت استفاده می کنند . معروف است که این هنر بیشتر در منطقه ای پرت دور افتاده در جنوب تبریز که در گذشته های دور « اوشکایا » نامیده می شده بوده است .
شروع باتیک در ایران از شهر تبریز و بدست استاد حسین کلاقیچی گنجینه بوده است .
کارگاه چاپ باتیک مرکز آفرینش و پژوهش میراث فرهنگی خراسان رضوی از سال 85 آغاز به کار نموده است امید است این هنر بار دیگر جایگاه خویش را در میان عموم مردم باز یابد .

ابریشم بافی

از ابتدای پرورش کرم ابریشم ، بافت های ابریشمی اگر چه به ظاهر ساده است ، اما علاوه بر داشتن رنگ و نقوش هندسی زیبا ، که شهرت جهانی دارد ، حامل پیامهایی از روزگاران سپری شده و داستانهایی از تکامل عشایر خراسان است . در خراسان در منطقه کلات نادری ابریشم بافی رونق دارد و تولیدات آن جهت رومیزی ، روتختی ، روسری ، شال ، دستمال و مصارف لباس مصرف می شود .
در حال حاضر بافت نوعی پارچه ابریشمی در کلات به ویژه در روستاهای قلعه زاوین و رو مرسوم و متداول است که ویژگی های خاصی دارد.
این نوع پارچه به وسیله دستگاههای ساده بافندگی که دارای عرضی تا حدود 100 من است تولید می گردد و طرح هایش غالباً هندسی است که به صورت برجسته جلوه می نماید. طرز عمل بدین ترتیب است که در حین بافت طبق طرح ذهنی، پود پارچه با دست از لا به لاهای نخ های تار عبور کرده و قسمتهای اضافی در پشت پارچه مخفی می ماند. حاصل این نوع بافت که شکل تکامل بافته هایی از بافت معروف به بافت ناخنی است،معمولاً به مصرف لبه ی یقه،سر آستین، پای دامن، جلوی پیراهن و ... می رسد. ضمن آنکه روسرس و سفره و نظایر آن را از به هم دوختن قطعات بافته شده تهیه می نماید. طرح های رایج در این نوع پارچه که تار و پود آن از ابریشم طبیعی می باشد شامل طرح های اصیل و سنتی منطقه از جمله پرده یی،کج بوته،ساراته، گل ریزه، قشماری و.... می باشد که به صورت ذهنی بر متن پارچه و ضمن بافت به وجود می آید که به خاطر استفاده از نخ های ابریشمی رنگین و شاد و زنده نظیر زرد،قرمز، سرخابی، سورمه ای و آبی زیبایی خاصی به پارچه می بخشد.
در مناطق تولیدی این نوع پارچه مرسوم است که دختران به هنگام ازدواج تعدادی از محصولات تولیدی خود را شامل سفره،پیراهن و ... می باشد به عنوان جهیزیه به خانه داماد می برند و ضمناً در روز عروسی زیبا ترین پیراهن دستباف خویش را نیز بر تن می کنند تا آداب و رسوم رایج را کاملاً رعایت نمایند.( نساجی سنتی ایران)

چادر شب بافی

از جمله دست بافته هایی است که در استان گیلان رواج دارد ولی در خراسان هم بافته می شود . چادر شب بیشتر در ابعاد 240×225 با طرح چهارخانه یا پیچازی از نخ پنبه ای یا ابریشمی بافته می شود و رنگهایی مرکب از نیلی ، سبز ، زرد و قرمز دارد .

منابع:

http://hcciran.com
http://www.chto-khr.ir

/س